Grein þessa ritaði Þorsteinn Konráðsson í tímaritið Tónlistin 1. mars 1947.

Tónlistarbrautryðjandi frá 19. öld:

Jón Pálsson
f. 3. ágúst 1865,
d. 18. janúar 1946

Bergsætt

Í þessari stuttu grein ætla ég mér ekki þá dul, að skrifa tæmandi um Jón Pálsson og hans fjölbreyttu störf. Það væri nægt efni í heila bók. Hér verður aðeins rakinn að nokkru sá liður í störfum hans, er snertir tónlistarmálin. Því ekki orkar það tvímælis, að Jón Pálsson verður alltaf stór og ógleymanleg persóna í söngsögn okkar Íslendinga frá 19. og
20. öld.

I. Forspjall

Sögn menningarinnar í gegnum aldirnar má telja þrotlausa baráttu, baráttu, sem haldið hefur verið uppi af þeim einstaklingum, er skarað hafa fram úr að víðsýni og mannkærleika. Kemur þar einatt fram, að einn tók við, er annar féll. Sú hlið menningarinnar hér á landi, er snýr að tónlistarmálunum, hefur tiltölulega við margt annað átt fáa brautryðjendur, allt fram á seinasta hluta 19. aldarinnar. Afleiðingin varð því, að þjóðin dróst aftur úr á því sviði.

Um og eftir 1840 barst rómantíska stefnan hingað til lands og andaði suðrænni hlýju í lögum og ljóði yfir þjóðina og vakti hana af svefni liðinna alda. Sú stefna féll vel inn í þjóðarsálina og eignaðist brátt afburða stuðningsmenn, er vörðu hæfileikum sínum henni til útbreiðslu.

Það hefur verið almenn skoðun, að umhverfið eigi ekki svo lítinn þátt í andlegum þroska einstaklingsins. Stórbrotin náttúrufegurð, víðfeðmi (hafið), lyfti huganum hærra, skapi göfugan hugsunarhátt, að finna til með smælingjunum, jafnvel skapi þrá til að kasta steinum úr götu þeirra. Þetta styðst við rök, sem er að finna á ýmsum sviðum sögunnar.

II. Tónlistarlífið á Stokkseyri og Eyrarbakka fyrir 90 árum

Um og eftir 1847 verða straumhvörf í tónlistarlífi á Stokkseyri og Eyrarbakka, með komu Thorgrímssens-fólksins að Eyrarbakka. Og enn fremur er lengra leið inn í árin og þeir fóru að vaxa upp bræðurnir frá Syðra-Seli, Bjarni, Jón, Ísólfur og Gísli, þá komu þar nýir kraftar til sögunnar.

Bjarni, fæddur 1857, varð boðberi hins nýja tíma, ljúfur sem vorblær. Hann var syngjandi svanur sinnar samtíðar, þar til hafaldan lokaði hans votu gröf 27. febrúar 1887.

Sylvía Thorgrímssen kenndi honum að spila á harmónium. Hann varð organleikari við kirkjuna á Stokkseyri, er hún eignaðist hljóðfæri 1876. Hann stofnaði söngfélag. Hann kenndi bræðrum sínum að spila og fjölda annarra, er sótti kennslu til hans. Þessi ungi tónlistarvísir á Stokkseyri og Eyrarbakka átti sterkan hauk í horni, þar sem Thorgrímssensfólkið var.

Lífið í þorpinu gerbreyttist. Söngur og orgelspil var haft um hönd við öll möguleg tækifæri. Kennslan var ókeypis, ekki í krónuskyni. Þar var gróandi þjóðlíf.

Útlendar tónlistarbækur voru nægar til heima í „húsinu”, en svo var kallað hús verzlunarstjórans. Ýmsar af bókum þessum eru enn til og eru talandi vottur um þá tónlistarmenningu, sem átti sér stað á Stokkseyri og Eyrarbakka fyrir 90 árum.

III. Jón Pálsson lærir að spila á harmóníum

Á árunum í kringum 1880 var ekki venja að halda unglingunum til náms, nema til undirbúnings fermingar. Ræðst það því af sjálfu sér, hvað þarflegt það þótti, er Jón Pálsson, þá unglingur, bað um að fá að læra á orgel hjá Bjarna bróður sínum. Þ6 tókst að fá leyfið, en það var eingöngu bundið við frístundir, er hann hafði frá öðrum störfum. En — þar með var ekki allt fengið. — Hljóðfæri var ekkert á heimilinu og aðeins í kirkjunni. Þangað varð Jón að hlaupa til þess að æfa sig, en kalt hefur það verið að vetrinum i óhituðu húsi, er hann kom sveittur af hlaupunum. En ódrepandi áhugi og listhneigð hans vann sigur á öllum örðugleikum. Hann lærði að spila á harmóníum og það vel, eftir því sem þá voru föng á hér á landi.

IV. Jón Pálsson verður organleikari á Stokkseyri og Eyrarbakka

Þegar Bjarni Pálsson drukknaði árið 1887, tók Jón við störfum bróður síns sem söngkennari og enn fremur organleikari við kirkjuna, og þegar kirkjan á Eyrarbakka var byggð 1893, varð hann einnig organleikari við hana og hélt því starfi, þangað til þau hjónin fluttu til Reykjavíkur.

Jón kynntist snemma útlendum kirkjusöngsbókum. Lét hann söngflokkinn æfa úr þeim ýms falleg lög við sálma úr íslenzku sálmasöngsbókinni. Sérstaklega minntist ég tveggja laga, er hann gat um við mig, bæði eftir Lindeman: „Lifandi guð ég leita þín” og „Hve sæll hvert hús”. Bæði þessi lög eru fyrir löngu tekin í íslenzku kirkjusöngsbókina og eru í miklu afhaldi.

V. Jón Pálsson flytur til Reykjavíkur

Árið 1902 fluttu þau Jón Pálsson og frú [Anna Adólfsdóttir] frá Eyrarbakka til Reykjavíkur. Umhverfið og lífsviðhorf breyttist, en það, sem ekki breyttist, var áhugi hans á tónlistarmálum. Fríkirkjan í Reykjavík var stofnuð á árinu 1903, varð hann fyrsti organleikari við hana og var það óslitið til 1915, lengst af án launa, en síðustu árin með launum, er hann skipti á milli fólksins, er söng í kirkjunni. Lagði hann mikla vinnu í það starf, æfði stóran söngflokk. Heyrði ég norður í land mikið orð gert á því, hve vel hefði tekizt með flutning á hátíðasöngvum séra Bjarna Þorsteinssonar.Kennsla hans í harmóníumspili jókst með ári hverju, oft án endurgjalds, en væri um borgun að ræða, voru það 50 aurar á tímann.

Á síðastliðnum vetri talaði eg við gamla konu, er hafði á unga aldri gengið í tíma til Jóns heilan vetur. Um vorið, er hún fór að gera upp við hann, voru það 7 krónur alls. Eitt sinn spurði ég Jón, hvað hann héldi, að hann hefði veitt mörgu fólki tilsögn í harmóníumspili. Eftir því sem hann komst næst, taldi hann það mundu vera mörg hundruð karla og kvenna.

Mig minnir það vera á árinu 1944, er eg kom eitt sinn heim til hans, var hann að ljúka kennslustund í harmóníumspili, þá 78 ára, sagði hann við mig með sínu ógleymanlega brosi: „Hvernig lízt þér á, nemandinn minn er um sjötugt”. Þarna var starfað á meðan dagur vannst,

Á ýmsan hátt studdi Jón Pálsson fólk til tónlistarnáms, bæði fyrr og síðar. Mér er persónulega kunnugt um einn fátækan pilt, sýslunga minn, er hann styrkti til fleiri ára, og það á tónlistarskólann. Vona ég að góðvilja hans og drengskaparlund verði þar ekki á glæ kastað og launist þó síðar verði.

VI. Innflutningur hljóðfæra

Ekki er mér kunnugt um, hvenær Jón hóf innflutning á hljóðfærum, en hyggja mín er sú, að það hafi verið snemma á árum. Náði hann samböndum við frægar verksmiðjur, bæði á Norðurlöndum og Þýzkalandi. Reyndust hljóðfærin ágætlega og seldust víða um land. Oft lánaði hann verðið, er svo var smáafborgað. Alls mun hann hafa selt um 1700 harmóníum og píanó, auk smærri hljóðfæra.

VII. Söfnun þjóðlaga

Þjóðlagið heillaði huga Jóns. Í því fann hann margt, er lýsti hinum forna tíma (hugsana og sálarlífs).

Yrði þeim ekki safnað og bjargað, mundu þau sem margt annað hverfa og gleymast. Það er að segja, flutningur þeirra var svo margþættur. Einn söng lagið þannig og annar hins vegar. Viðhöfnin var serkenni aldarandans, og henni varð að ná. Af þessum ástæðum pantaði Jón sér áhöld, nokkurs konar hljóðnema, er sungið var inn í, og tók hann þá lagið eins og það var sungið inn á valsa, að öllu leyti með framburði þess, er söng. Að þessu vann hann um fjölda ára, að láta syngja lögin inn á valsa; voru þau sungin af mörgum, og það víða af landinu. Þjóðlagasafn þetta er allstórt og hið merkilegasta og ábyggilegur menningarfjársjóður.

Allmörgum árum fyrir dauða sinn flutti Jón safn þetta ásamt hljóðnemanum út í Þjóðminjasafn og gaf því allt saman.

Ég bendi á, að eitt lagið í safni þessu, er mörgum var horfið, er hið gullfagra lag: „Víst ert þú, Jesú, kóngur klár”, sem nú er í íslenzku kirkjusöngsbókinni í raddsetningu dr. Páls lsólfssonar.

VIII. Samning söngrita og útgáfur.

Á árinu 1911 kom út söngbók Goodtemplara. Hafði Jón Pálsson, ásamt frú önnu Thoroddsen og Halldóri Jónssyni, unnið að samningu hennar. Bók þessi varð mjög vinsæl og seldist upp. Er nú ófáanleg.

Árið 1934 gaf Jón út safn af frumsömdum lögum eftir Ísólf Pálsson, bróður sinn. Rit þetta heitir Fjóla. Nótnabókasafn Jóns er merkilegt safn. Ekki fyrir stærðar sakir, en í því er að finna mikið af þeim nótnabókum, er fluttust hingað upp til landsins um og eftir 1850. Enn fremur eru í safni hans ýmsar nótnabækur úr eigu Thorgrímssens-fólksins á Eyrarbakka, en einmitt þær bækur, frekar en annað, lýsa tónlistarlífinu á Stokkseyri og Eyrarbakka fyrir 90 árum.

IX. Lokaátök Jóns Pálssonar á sviði íslenzkra tónlistarmála

Um fjölda ára skeið hafði hin hægfara þróun tónlistarinnar hér á landi verið Jóni mikið áhyggjuefni. Kennslan einhæf og ófullnægjandi. En hér varð ekki ráðin bót á, nema leita út úr landinu til stórþjóðanna, annað af tvennu, að fá útlenda kennslukrafta inn í landið, en hin leiðin var að senda mann til útlanda til langvarandi náms. Þessa leið fór hann. Hann hvatti bróðurson sinn, Pál Ísólfsson, til utanfarar upp á kostnað þeirra hjóna. Eins og alþjóð er kunnugt, fór hann til Þýzkalands og dvaldist þar við tónlistarnám í mörg ár undir handleiðslu hins fræga orgelsnillings Karls Straube í Leipzig. Fyrir mörgum árum er kunnur árangurinn af þeim hugsjónum Jóns. Dr. Páll hefur ferðazt víða um lönd og haldið hljómleika og fengið lofsamlegustu dóma sem orgelsnillingur og tónskáld. Auk þess sem hann hér heima hefur gegnt fjölþættum og mörgum störfum á sviði tónlistarinnar, bæði sem organleikari, kennari, skólastjóri tónlistarskólans og tónlistarráðunautur útvarpsins. Þess utan æft hljómsveitir í smærri og stærri stíl. Jón Pálsson reyndist samtíð sinni víðsýnn og fórnfús, hvergi meðalmaður. Var þó verkahringur hans stór og margbreyttur, frá sjómanninum, kennaranum, verzlunarmanninum, bankaféhirðinum, rithöfundinum, fræðimanninum og bindindismanninum. Þess utan sem á hann hlóðust hin fjölmörgu borgaralegu störf á öllum tímum ævinnar

Þótt hann sé dáinn, er árangurinn af störfum hans í fullum blóma, og verður um langa framtíð. Hann var sáðmaðurinn, er sáði því frjómagni í þjóðarsálina, er aldrei deyr.

X. Niðurlagsorð

Grein þessa hef ég ritað án þess að rannsaka handritasafn Jóns Pálssonar. Mér dylst þó ekki, að þar muni margt að finna, er máli skiptir, bæði viðvíkjandi sönglistarlífinu á Stokkseyri og Eyrarbakka fyrir 90 árum, og enn fremur fyrir íslenzka söngsögu yfirleitt. Að síðustu, lesari góður. Nú eru breytt viðhorf hér í landi á sviði tónlistarmála frá því Jón Pálsson var með loppnar hendur að æfa sig í kirkjunni á Stokkseyri, og nú að setjast inn í salarkynni Tónlistarskólans með þeim kennslukröftum, sem þar er á að skipa.

Það er Grettistakið, sem aukin menning, dáð og drengskapur einstakra manna hefur lyft.

Þorsteinn Konráðsson.